Dawna podwrocławska osada Księże Małe (Klein Tschansch), położona bliżej miasta, rozwijała się w wieku XIX znacznie szybciej od sąsiednich, a to za przyczyną powstających licznie gospodarstw i ogrodnictw. Z tego też powodu jeszcze pod koniec XIX stulecia miejscowi katolicy zaczęli myśleć o budowie we wsi Księże Małe kościoła, który służyłby także ludności okolicznych miejscowości. I tak w roku 1897 przygotowano plany budowy kościoła, który stanąć miał przy ul. Świątnickiej ( dawniej : Schwentniger Strasse ), jednakże brak środków finansowych uniemożliwił ich zatwierdzenie.

W dniu 16 maja 1898 r. złożono wniosek u ówczesnego kardynała Georga Koppa na budowę kościoła o 400 miejscach siedzących i 600 stojących. Plany budowy, które przedłożył ksiądz Wilhelm Velkel (od 1889 r. proboszcz parafii Św. Maurycego), opiewały na sumę 100 tys. marek. I znów sytuacja powtórzyła się – wystąpił brak środków finansowych po stronie władz kościelnych. Kardynał Kopp zadeklarował pomoc pieniężną, ta jednak wystarczyła jedynie na zakup za 6 tys. marek 4 mórg gruntu (to jest ok. 1,02 hektara) pod budowę przyszłej świątyni, w pobliżu miejscowego cmentarza, znajdującego się przy ul. Opolskiej (dawniej : Oppelner Strasse) w ówczesnym Księżu Małym. Tu też planowano początkowo budowę Kościoła.

^{Widok Kościoła pw. Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych w Księżu Małym, ufundowanego w roku 1909 przez hrabinę Eleonorę Stolberg zu Stolberg.
(fot. www.hydral.com.pl)}

^{Widok na przedwojenny ołtarz, ufundowany przez hrabinę Joannę Schaffgotsch von Schomberg – Godulla, przedstawiający na malowidle ściennym Patronkę Kościoła.
(fot. www.hydral.com.pl)}

^{Widok na plebanię oraz księski Kościół od strony ul. Świątnickiej w roku 1915.
(fot. www.hydral.com.pl)}

Ponownie sprawa budowy Kościoła ujrzała światło dzienne dzięki hrabinie Eleonore Stolberg zu Stolberg, żyjącej w latach 1843 – 1928, będącej właścicielką majątku ziemskiego w ówczesnym Księżu Małym i słynącej z działalności na rzecz kościoła katolickiego oraz wspierania wielu akcji dobroczynnych nie tylko w Księżu, ale i w całym Wrocławiu. To ona w roku 1905 zakupiła w Księżu Wielkim grunt należący do Friedricha, z zamiarem utworzenia na tym terenie „Domu dziecka ze Szkołą zabaw” (pod nazwą : „Kinderheims mit Spielschule”), poprzez adaptację istniejących tam budynków. Powstać tutaj też miała – za zgodą kardynała Koppa – kaplica, gdzie urzędować miał jeden duchowny. Do budowy wspomnianej kaplicy kardynał obiecał dołożyć 10 tys. marek. W tym samym roku 1905, znajdującą się obok cmentarza działkę (1,02 ha) zamieniono na większą, liczącą 1,5 ha, należącą do kupców – Theodora Neumanna i Augusta Bohlera. Wspomniana tu działka, to obecny teren przy ul. Świątnickiej, gdzie w roku 1909 wybudowano w bardzo szybkim tempie, bo wciągu 5 miesięcy (!) Kościół pw. Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych.

Wracając jeszcze do lat bezpośrednio poprzedzających powstanie Kościoła Parafialnego, w roku 1905 tutejszy dom dziecka objęły w zarządzanie siostry zakonne Wincentki ( dom ten znajdował się na terenie podarowanym przez hrabinę Eleonorę Stolberg ). Siostry Wincentki ( obecnie : Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo, tzw. Szarytki, a wówczas Barmherzigen Schwestern ) przebywały w Księżu Wielkim do czasów I wojny światowej. Ich klasztor macierzysty znajdował się Köln – Nippes (w Kolonii). We Wrocławiu prowadziły one w tym okresie przedszkole i szpital dziecięcy pw. Św. Anny przy Lehm Grüben Strasse (ul. Glinianej). Po nich „Dom dziecka ze Szkołą zabaw” w Księżu Wielkim (Kinderheims Strasse Nr 46) objęły siostry ze zgromadzenia Arme Schulschwestern von Unserer Lieben Frau, ich nowicjat i dom macierzysty mieścił się przy Matias Strasse (ul. Św. Macieja we Wrocławiu). Obecnie ich siedziba znajduje się w Monachium. To właśnie w budynku sióstr Wincentek, dnia 5 listopada 1905 roku odbyła się pierwsza Msza Święta w Księżu Małym, połączona z poświęceniem obiektu. Był to budynek jednopiętrowy z charakterystyczną ceglaną sygnaturką na szczycie dachu, podpiwniczony, o ganku od podwórza i tarasie od strony północnej. Znajdował się przy ul. Świątnickiej Nr 23. Siostry ze zgromadzenia Arme Schulschwestern von U.L. Frau opuściły go dopiero w roku 1949, a sam budynek ze względu na zły stan techniczny, został wyburzony w roku 1998.

W roku 1906 na nowo zakupionym gruncie pod Kościół – po przeciwnej stronie ul. Świątnickiej – został wybudowany dom sióstr z kaplicą. Obiekt ten później zamieniono na plebanię, zaś kaplicę znajdującą się na jego parterze – na salę parafialną. W tym czasie obowiązki sprawował tutaj ksiądz pomocniczy. W dniu 5 lutego 1907 r. przyjechał do Księża Małego ze Szprotawy kapłan Gustaw Scholz, a 12 listopada 1907 r. kardynał Georg Kopp wystąpił z kolejnym wnioskiem o utworzenia przy parafii Św. Maurycego jednej kuracji (gminy wyznaniowej) pod nazwą „Księże Małe” (Klein Tschansch). Księska kuracja objąć miała następujące osady podwrocławskie : Księże Małe, Księże Wielkie, Opatowice, Nowy Dom, Bierdzany, Świątniki, Trestno i Radwanice. Wniosek ten zatwierdzono w roku 1909.

Tym razem już projekt budowy kościoła w Księżu Małym opiewał na sumę większą, bo 56 tys. marek. I po raz kolejny pojawiły się problemy finansowe. Jednak dnia 1 lutego tegoż roku władze kościelne otrzymały zgodę ministerialną i 20 czerwca 1909 r. ksiądz Velkel z ramienia Rady Duchownych położył kamień węgielny pod budowę kościoła w Księżu Małym, który stanął przy ówczesnej Schwentniger – Strasse (ul. Świątnickiej 30).

Kościół zaprojektował miejski radca budowlany Hermann von Carlowitz. Fundatorami kościoła byli – wspomniana już hrabina Eleonore zu Stolberg – Stolberg oraz radca duchowny hrabia Leopold von Brühl. Budowę okazałej świątyni w stylu neoromańskiej bazyliki, pw. Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych (Katholishe Kirche der Gottesmutter, der Hilfe der Christen, czyli Matki Bożej Pomocy Chrześcijan), której malowidło zdobiło ścianę absydy w ołtarzu głównym, ukończono bardzo szybko, bo już w sierpniu tego samego roku zawieszono na wieży kościelnej dzwon. Dnia 2 stycznia 1910 roku miało miejsce poświęcenie nowego kościoła, dokonane przez księdza kanonika Franza Dannhauera. Kamienny ołtarz główny wraz z amboną oraz chrzcielnicą (wykonany w cennym i rzadkim piaskowcu pochodzącym z miejscowości Cotta Niemczech ) oraz monumentalne malowidło na ścianie prezbiterium, przedstawiające Patronkę księskiej świątyni ufundowała hrabina Joanna Schaffgotsch von Schomberg – Godulla (z domu Gryzik, znana jako „śląski kopciuszek”, dziedziczka fortuny „króla cynku” Karola Goduli, nobilitowana w 1858 roku z dodaniem do nazwiska von Schomberg – Godula, żona hrabiego Hansa Ulryka Schaffgotscha . Postać Matki Boskiej okrywającej płaszczem cztery postacie, została zamalowana w latach 1974/75, w związku z przeprowadzoną wówczas przebudową ołtarza głównego. Wtedy też usunięto m.in. rzeźbiony, ozdobny kamienny baldachim, znajdujący się nad tabernakulum, wykonany z jasnego piaskowca, o kolumnach z marmuru salzburskiego ). Do roku 1986 leżał on między akacjami, nieopodal wejścia głównego do Kościoła.

Obecny Kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożycielki Wiernych (do roku 2010
pw. Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych) przy ul. Świątnickiej położony jest na terenie typu parkowego, niedaleko terenów wodonośnych. Jest to obiekt o monumentalnej architekturze pochodzącej ze schyłkowego okresu historyzmu. Kościół otrzymał formę bazyliki wczesno romańskiej. Od wschodu zakończony jest półokrągłą absydą, od zachodu wysuniętym przedsionkiem z głównym portalem wejściowym i chórem muzycznym. Po bokach przedsionka, na osi naw bocznych, znajduje się jednoprzęsłowy podcień wsparty na kolumnie pseudoromańskiej (od południa) oraz wysoka wieża (od północy), licząca ok. 26 metrów, pokryta ostrołukowym hełmem krytym blachą (pierwotnie dachówką). Nad portalem prowadzącym do wieży, z tyłu kościoła, znajduje się wyryta w piaskowcu data budowy „ANNO 1909”.

Elewacje księskiego kościoła zdobione są romańskim motywem arkadowym – zarówno na szczytach naw, jak i na ścianach bocznych i absydzie. Podobnie też smukłym motywem wnęk arkadowych wznoszących się nad partią cokołową ozdobiono wieżę z półkolistymi okienkami. Utrzymana w duchu pseudo romańskim całość wykazuje w pewnym stopniu cechy stylizacji typowej dla modernizmu. Obiekt wzniesiony jest z cegły i pokryty chropawym tynkiem barankowym, z użyciem granitu (z okolic Szklarskiej Poręby) oraz jasnego piaskowca ( okolic Warty Bolesławieckiej) w partiach cokołowych i w niektórych detalach. We Wrocławiu znajdują się jeszcze trzy inne kościoły z tego okresu o zbliżonej, neoromańskiej architekturze, są to : Kościół Św. Augustyna przy ul. Sudeckiej na Borku (z 1909 r.), Kościół Św. Jerzego i Podwyższenia Krzyża Św. przy ul. Biegłej na Brochowie (z lat 1910/11), Kościół Św. Karola Boromeusza przy ul. Kruczej we Wrocławiu (z lat 1910/13).

Jeśli chodzi o wnętrze Kościoła Parafialnego na Księżu Małym, nawa środkowa, nakryta jest sklepieniem kasetonowym (żelbetonowym), oddzielona jest od naw bocznych filarami z jasnego piaskowca (Warta Bolesławiecka). Ksiądz Stanisław Cichocki (proboszcz księskiej Parafii w latach 1947 – 1964) sprowadził z Zimnej Wody koło Lwowa, swojej poprzedniej parafii, oprócz chorągwi, feretronów, szat oraz sprzętów liturgicznych również m.in. tryptyk z Chrystusem Królem w centralnej części ( po bokach widoczny jest : pokłonem pasterzy, ucieczka z Egiptu, cud w Kanie Galilejskiej i modlitwa w Ogrójcu. Rzeźbiony w drewnie i polichromowany jest dziełem Ireny i Zygmunta Acedańskich, artystów ze Lwowa podobnie, jak czternaście stacji drogi krzyżowej. Z kościoła w Zimnej Wodzie pochodzi również rzeźbiona pieta oraz obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.

Proboszczowie w dziejach księskiej Parafii (w nawiasie podano lata pracy danego kapłana
w Parafii) : ks. kurator Gustav Scholz (1905 – 1906), ks. dr Konrad Metzger (1913 – 1945), ks. Michał Koziura (1946 – 1947), ks. Feliks Kokoszka (1946 -1947), ks. Stanisław Cichocki (1947 – 1964), ks. Wincenty Nowosielski (1964 – 1983), ks. Jan Jakub Kurdybelski (1983 – 2000), o. Mieczysław Rećko (2000 – 2013), o. Andrzej Łukawski (od 2013). W roku 2000 Parafię na Księżu Małym objęli Zakonnicy ze Zgromadzenia Najświętszych Serc Jezusa i Maryi oraz Wieczystej Adoracji Najświętszego Sakramentu Ołtarza (Sercanie Biali SSCC).

W obecnym wyposażeniu wnętrza Kościoła zwraca uwagę obraz Patronki Kościoła, umieszczony w ołtarzu głównym, przedstawiający Matkę Boską Wspomożenia Wiernych (wizerunek Santa Maria Maggiore). Ten XVIII-wieczny obraz przywieziony został z Jazłowca koło Buczacza, gdzie służył jako feretron w procesjach. W latach 70-tych XX wieku za ks. proboszcza Wincentego Nowosielskiego, z inicjatywy ks. bpa Wincentego Urbana, trafił do Kościoła na Księżu Małym, w związku z ówczesną przebudową ołtarza głównego. Usunięto wówczas, o czym wspomniano wcześniej, kamienny baldachim znad tabernakulum, a także balustradę odgradzające prezbiterium od nawy głównej (wcześniej zlikwidowano kutą dwuprzesłową kratę znajdującą się w wejściu na ołtarz). Zamalowano również przy tej okazji niemiecką jeszcze polichromię, znajdującą się na ścianach nawy głównej i naw bocznych (dyskretne motywy linearne o charakterze geometrycznym i roślinnym) oraz monumentalne malowidło przedstawiające Patronkę księskiego Kościoła, znajdujące się w prezbiterium, (nowy wystrój Kościoła poświęcił dnia 2 lutego 1974 roku bp Wincenty Urban). Malowidło ścienne zostało odtworzone w wyniku prac renowacyjnych w roku 2009. W odnawianym Kościele, z racji setnej rocznicy jego budowy (2009 – 2010), uwagę zwraca również kamienny ołtarz główny wraz z tabernakulum, którego drzwiczki wykonane są z rzadkiego drewna różanego, a także pseudo romańska chrzcielnica oraz ambona z płaskorzeźbami.

Za czasów księdza Wincentego Nowosielskiego (proboszcza w latach 1964 – 1983) Kościół Parafialny na Księżu otrzymał podtynkową instalację elektryczną oraz aparaturę nagłaśniającą. Wykonano dwa nowe konfesjonały, drzwi wahadłowe do nawy głównej i przy wejściach bocznych, a także stół na ołtarzu głównym wraz z kompletem zdobionych krzeseł i fotelem. Meble te wykonał Stefan Wiśniewski z Wrocławia. Okna w nawach bocznych zostały zaopatrzone w kraty. Przed rokiem 1983 przedwojenne organy (przeniesione do nowo wybudowanej świątyni w roku 1909 na Księżu Mały z Kościoła znajdującego się przy ul. Agrestowej we Wrocławiu), zastąpione zostały nowymi. W roku 1997 powódź wyrządziła w Kościele znaczne szkody, zniszczone zostały drewniane elementy wystroju, a także sprzęty i ubiory liturgiczne o dużej wartości historycznej.

^{Widok Kościoła pw. NMP Wspomożycielki Wiernych na Księżu Małym we Wrocławiu, ufundowanego w roku 1909 a odrestaurowanego w roku 2010 w 100-lecie jego budowy.
(fot. Adam Czmuchowski)}

W roku 2009 rozpoczęte zostały prace remontowe i renowacyjne przy Kościele Parafialnym na Księżu Małym oraz przy Kościele filialnym w Trestnie, które pozwolą na stopniowe i systematyczne przywracanie dawnej świetności obu świątyniom. Prace przy elewacjach zewnętrznych obiektu wykonała firma Pana Piotra Lipczyńskiego z Radwanic, odtworzono też historyczny, ceglany kolor nakrycia wieży, której hełm zamalowano popielatą farbą w latach 70-tych XX wieku. Renowację elementów kamiennych zabytkowego Kościoła wykonali konserwatorzy dzieł sztuki Państwo Jolanta i Waldemar Marosikowie z Wrocławia, elementy z kamienia wykonał Pan Ryszard Mikołajczak z Siechnicy. Naprawę witraży wykonała ani Barbara Dubowska z Wrocławia.

Renowację ruchomych i nieruchomych elementów zabytkowych Kościoła wykonano w oparciu o środki finansowe uzyskane z Urzędu Marszałkowskiego we Wrocławiu, od Miejskiego Konserwatora Zabytków oraz dzięki ofiarności mieszkańców Księża i okolic, a także wsparciu osób spoza terenu Parafii. Przedsięwzięcie powyższe było możliwe dzięki zaangażowaniu się m.in.: Pani Ireny Szpruty z Trestna, Pani Marii Dąbrowskiej z Wrocławia, Pani Beaty Dolejsz z Trestna, Pani Beaty Fekecz – Tomaszewskiej z Muzeum Architektury we Wrocławiu, Pana Józefa Sulki z Brochowa, O. Andrzeja Smołki ss.cc, artysty plastyka Pana Olgierda Gubrynowicza, złotnika Pana Ludomira Domańskiego, artysty plastyka Marcina Furykiewicza, Pani Gabrieli Demskiej, Pani Teodozji Wojciechowskiej, Pana Ireneusza Kaczora, Pani Beaty Cierniewskiej, artysty plastyka Pana Edwina Gulanowskiego, Pana Piotra Zwoździaka, Pana Jerzego Kolasińskiego oraz Pana Leszka Muchy ze Świętej Katarzyny. Prace remontowe przeprowadzono pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu według projektu Pana Adama Czmuchowskiego z Towarzystwa Ziemi Księskiej. Remont przeprowadzono za Proboszcza o. Mieczysława Rećko Roku Pańskiego 2010.

Opracował : Adam Czmuchowski
TOWARZYSTWO ZIEMI KSIĘSKIEJ
Aktualizacja: Administrator

Pytania

Szczęść Boże. Mam pytanie co przedstawiają w malowidle przy głównym ołtarzu te figury geometryczne które pojawiają się między Duchem Świętym, a Maryją okrywającą wiernych swoim Płaszczem? Czy mają konkretną symbolikę?

Mówiąc językiem mało skomplikowanym symbolika rozety, zwanej też gwiazdą heksapetalną, czerpie swoje wzorce ze słowiańskiej sztuki ludowej nawiązuje do mistyki w świadomości odwiedzających znak ludzi. Forma stylizowana na sześcioramienny kwiat wpisany w okrąg nawiązuje do słowiańskiego kultu solarnego, który ze względu na swoje szczególne właściwości magiczne, służył kiedyś w ikonografii architektonicznej jako symbol strzegący od złych mocy. Wczesnochrześcijańska kultura zaadoptowała ten motyw w architekturze kościelnej, nadając mu znaczenie zmartwychwstania Chrystusa. Rozeta to także forma kwiatu życia. Interpretować też można ją jako wyobrażenie gwiazd na niebieskim firmamencie. Wzorce księskich rozet odnaleźć można we wczesnochrześcijańskich mozaikach, freskach czy malowidłach w prezbiteriach kilku kościołów.

Adam Czmuchowski